Drieluik over de energietransitie

Deel 3. Een lokaal perspectief.

Deel 2 van een drieluik over de energietransitie heb ik in 2023 bijgewerkt en ik zal regelmatig terugkeren om nieuwe informatie toe te voegen en links te checken etc.

Aanleiding is dat ik een Masterclass Versnelling Energietransitie volg bij Drift, een Nederlands toonaangevend onderzoeksinstituut binnen het veld van duurzaamheidstransities.

Naast het coachen van ondernemers die kostwinner zijn en mijn werk in binnen- en buitenland als projectmanager, ben ik intrinsiek gemotiveerd mijn steentje bij te dragen om deze prachtige planeet bewoonbaar te houden.

Blogs met een serieuze ondertoon omdat ik van mening ben dat we aan de slag moeten. Ik ben echter ook een optimist en geloof in het aanpassingsvermogen van de mens. Het leuke is, je kunt vandaag al beginnen en elke stap telt mee. Ook de kleintjes.

Ben je geïnteresseerd in cijfers en de grote lijn, lees dan de eerste blog hieronder.

Wil je meteen praktische voorbeelden, lees dan vooral de tweede en derde blog.

1. De eerste blog en gaat over de grote lijn, het disruptieve karakter van kantelingen, en het belang van transitietaal.
2. De tweede blog gaat over mijn persoonlijke inspanningen thuis en op kantoor.
3. In deze blog mijmer ik over een lokaal perspectief en een aantal ideeën zoals een klimaatstoel.

De Cirkel van Invloed

In de eerste blog over de grote lijn en het disruptieve karakter van de energietransitie schrijf, schreef ik al dat we de energietransitie vaak associëren met van-mijn-bed veranderingen, die ergens anders plaatsvinden.

De aardbevingen in Groningen maken duidelijk dat dit perspectief niet langer standhoudt.

De energietransitie gaat over onze achtertuin en raakt ons lokaal.

Lokaal kunnen we veel voor elkaar betekenen

We kennen elkaar, we komen elkaar op het sportveld tegen, we delen dezelfde leefomgeving en hebben vaak een hechtere band met onze omgeving dan met die wereld-op-afstand.

Ik merkte pas hoe dit werkte toen ik uit Nederland vertrok.

Tussen 1993 en 1995 maakte ik wereldreis die onverwachts langer duurde dan ik gepland had. Ik was 2,5 jaar onderweg en bracht mijn tijd deels reizend, deels werkend door in voornamelijk in Azië en het Midden-Oosten. Mijn perspectief op de wereld veranderde en is nooit meer hetzelfde geworden.

Voorheen bestond mijn wereld uit Nederland en een paar Europese vakantielanden. Daarna was ik me bewust van het feit dat ik een wereldburger ben, en dat we als mensen samen verantwoordelijk zijn voor ons klimaat.

Wat ook speelt is dat wij als individuele mensen in onze eigen lokale gemeenschap een directer verschil kunnen maken dan in de rest van de wereld.

Managementgoeroe en schrijver Stephen Covey is wereldwijd bekend o.a. vanwege zijn cirkel van invloed en de cirkel van betrokkenheid: waar heb je invloed op en waar heb je wel een relatie mee, maar niet of nauwelijks invloed op.

Is een circulaire economie de oplossing?

Het gedachtegoed van de circulaire economie stimuleert de zoektocht naar lokale oplossingen voor het (her)gebruiken van goederen en materialen; waarbij Jan Rotmans in zijn boek Omwenteling, lokaal definieert als een straal van 50 bij 50 kilometer.

Coöperatie Circle Economy ondersteunt bijvoorbeeld de stad Amsterdam bij hun wens om de eerste circulaire stad ter wereld te worden.

Volgens Circle Economy is momenteel slechts 9,1% van de wereldeconomie circulair.

Hier is nog een wereld te winnen en het is een interessant gegeven voor lokale gemeenschappen om te onderzoeken wat mogelijk is door optimale samenwerking.

Voor een circulaire economie heb je iedereen nodig: overheid, bedrijfsleven, instellingen en burgers. Bij uitstek iets om lokaal aan te pakken.

Plus, het is niet alleen is het goed voor het klimaat om te denken in termen van (her) gebruiken van lokale goederen en materialen, het is ook goed voor de portemonnaie.

Van elke euro die in de regio Rotterdam Den Haag wordt geinvesteerd blijft slechts zo’n 8 cent in de regio. Terwijl in de regio Eindhoven van elke euro 53 cent in de regio blijf.

Jan Rotmans, Omwenteling

Stel je wil aan de slag

Je wil een verschil maken?

Wat nu als het tijd kost – om een lokale klimaatneutrale circulaire economie op te bouwen?

Heel veel tijd!

Wat kun je ondertussen lokaal wél doen?

Lokaal is alles waar je invloed op kunt uitoefenen.

Alles wat zich binnen jouw cirkel van invloed bevindt.

Afhankelijk van je rol kun je dan denken aan jouw …

• organisatie of onderneming
• afdeling of team
• gemeenteraad
• wijk
• hele dorp, stadsdeel of wijk
• kerk
• sportvereniging
• school
• politieke partij/afdeling
• etcetera.

Op het moment dat we een lokaal perspectief op de energietransitie nemen, gebeurt er namelijk iets boeiends.

De transitie komt dichterbij, het wordt persoonlijker en daarmee spannender.

Let wel op: de kracht van ons-kent-ons is mooi, maar kan ook een valkuil zijn.

Hoe zorg je dat je alle zo-doen-wij-het-hier aannames ter discussie blijft stellen?

Tijdens een break-out op de eerste dag van de Masterclass zitten we met z’n zessen in een park in Amsterdam om onze casus te delen.
Wat blijkt?
Bij praktisch iedereen is onderlinge samenwerking het grootste struikelblok voor succes, in de ingebrachte transitieprojecten.

Het vraagt lef om dingen anders te doen.

En moed om je eigen aannames ter discussie te stellen.

Het gaat over vertrouwen om traditionele patronen, processen en procedures los te laten. 

Omdenken, omdoen en out-of-the-box experimenten zijn nodig om stappen te zetten.De energietransitie is hierbij overigens precies hetzelfde als welke andere verandering dan ook.

Een overname, nieuwe leidinggevende, nieuwe politieke koers: waar verandering plaatsvindt, zijn lef, moed en vertrouwen nodig - om patronen te doorbreken en samen nieuwe stappen te (durven) zetten. 

Hieronder een aantal ideeën, suggesties, ludieke acties en meer die je op lokaal niveau kunt uitvoeren. Ik zoom in op lokaal gemeentelijk niveau, maar vertaal alles naar je eigen organisatie, wijk, instelling of club.

Als ik nieuwe ideeën tegenkom om lokaal op te pakken zal ik deze blog updaten. Andersom, als jij iets leuks weet, zet het in de opmerkingen hieronder.

1. Zet een Klimaatstoel in de Raadszaal

Geïnspireerd door een ontmoeting met jonge schrijfster en onderneemster Guusje Slagter tijdens een late night radio uitzending op NPO1 op 2 januari 2018, neem ik een kijkje op de website van de Toekomststoel.Guusje wordt die nacht geïnterviewd over haar visie op duurzame kleding aan de hand van haar boek De Kleine Wereldverbeteraar. Ik word bevraagd op mijn acties om afvalvrij te willen leven.   Een project waar Guusje me enthousiast over vertelt.

De Toekomststoel is een initiatief van een aantal jonge vrouwen die begaan zijn met duurzaamheid, en Jan Terlouw. 

De Toekomststoel is bedoeld om de Toekomst letterlijk een plek aan tafel te geven, zodat er bewust(er) rekening met onze toekomst wordt gehouden.

Ik denk meteen aan een variatie op een thema.

Wat als we nu eens een Klimaatstoel in elke raadszaal zetten?

Stel je voor dat ieder raadsvoorstel getoetst wordt op klimaatneutraliteit!

Hoeveel makkelijker en gewoner zal dit zijn als er een Klimaatstoel in de raadszaal staat? Een Klimaatstoel die iedereen steeds herinnert aan het gezamenlijke doel: klimaatneutraal in 2030, of welk doel er lokaal ook gekozen is.

Op het gemeentehuis worden randvoorwaarden geschapen voor de lokale gemeenschap. Zorg hoe dan ook dat de klimaatzetel (lees: klimaatstoel) altijd aan tafel zit.

Laat de Klimaatstoel bijvoorbeeld door kinderen of door een lokale kunstenaar of vakman ontwerpen en maken.

Oh, en in plaats van raadszaal kun je natuurlijk invullen: de boardroom, de vergaderruimte, de kantine, de entree, de zaal etcetera. Overal waar mensen samen komen om over het klimaat en de energietransitie te praten is een Klimaatstoel zinvol.

2. Richt een lokaal Klimaatfonds op

Uit allerhande onderzoek blijkt dat de baten van klimaat-ingrepen vooral bij de mensen met de betere sociaaleconomische posities terechtkomen.

Cees Bronsveld

Je wil dat lokale experimenten van de grond komen. Dat alle bevolkingsgroepen profiteren van klimaatingrepen.Lees de hele blog van Cees Bronsveld. Hij beschrijft hierin de uitdaging om te komen tot een klimaatbeleid waar armere Rotterdammers van profiteren, de have-nots.  Tevens wil je resultaten behalen waarvoor je af en toe kennis moet invliegen om geen wielen uit te hoeven vinden. Voor sommige projecten is daarnaast voorfinanciering nodig om überhaupt te kunnen starten en een sluitende business case te maken.

Een ondernemer stelt zijn dak beschikbaar voor een postcoderoos (PCR), maar heeft de zonne-energie zelf niet nodig. Het onderzoek naar de dakconstructie kost geld. Geld dat er niet is, terwijl er wel huiseigenaren, huurders en MKB-ers zijn die aan deze PCR deel willen nemen.

Huurders die willen verduurzamen lopen vast omdat ze niet kunnen, of mogen investeren.

Bewoners in een woonwijk willen collectief zonnepanelen inkopen, maar ontberen de kennis om een goede leverancier te selecteren.

Voorbeelden

Hoe zou het zijn als er een lokaal Klimaatfonds is dat lokale projecten ondersteunt, dat van iedereen is en waar iedereen van profiteert? Dat transparant is, met heldere rapportage op wat er in komt en uit gaat en voor welk project geld is ingezet?

Let wel: de klimaattransitie kost geld.

Een fonds met een paar duizend euro zet geen zoden aan de dijk. De inschatting is dat de transitie alleen in Nederland al 150 miljard gaat kosten.

Wil je meters maken, wil je gasloos wonen realiseren, wil je het mobiliteits- en afvalvraagstuk aanpakken, wil je lokaal energie opwekken etc., dan heb je middelen nodig.

Voldoende middelen.

3. Durf anders te werken. Accepteer chaos. Stel je plannen regelmatig bij!

Richt geen regiegroepen op, geen organen, geen stuurgroepen. Werk met transitieteams dwars door de organisatie heen. Werk met een coalition of the willing: zoek intrinsiek gemotiveerde mensen en zet die bij elkaar. Geef koplopers de ruimte om vernieuwende pilots te starten. Werk met een cockpit van experts die het speelveld kunnen overzien. Mix bottom-up en top-down aansturing. Maak een lokale beweging van gemeentelijke initiatieven.

Jan Rotmans

Weten wat je moet doen helpt.

Gemeentes laten nulmetingen uitvoeren om te weten wat de huidige stand van zaken is. Stel samen met alle betrokken partijen een routekaart op met een 10 tot 20-jaar vergezicht. Stel je routekaart regelmatig bij, afhankelijk van bereikte resultaten en nieuwe inzichten.

Accepteer tegelijk dat chaos deel uit maakt van elk transitieproces en dus ook de energietransitie. Zo’n periode als waar wij nu doorheen gaan – van het afbreken van de oude economie tezamen met het opbouwen van de nieuwe economie – is chaotisch.

Deze periode en deze tijd van grote en ingrijpende transities laat zich niet vangen in spreadsheets, procedures en wetgeving. Er wordt momenteel een beroep gedaan op ons vermogen tot aanpassing aan een steeds veranderende status quo, totdat een nieuw equilibrium bereikt is.

Diepe veranderingstrajecten zijn bezaaid met paradoxen.
Daar moeten mensen mee leren omgaan, want dat zijn ze niet gewend.

Jan Rotmans

Als gemeente kún je het voortouw nemen. Het hoeft niet.

Durf te vertrouwen op initiatieven van burgers en bedrijven.

Ga werken met een of meerdere energietransitieteams dwars over portefeuilles heen. Dit bevordert de samenwerking, vergemakkelijkt trajecten voor innoverende projecten, helpt bij het versnellen van procedures en geeft ruimte om te experimenteren.

Kun jij omgaan met chaos?

4. Bouw lokaal kennis op

• Enerzijds wil je de lokale economie stimuleren, anderzijds is kwaliteit belangrijker dan nabijheid.
• Waar samenwerken belangrijk is, maar kwaliteit, kennis en financiële transparantie óók.
• Waarbij je meters wil maken en resultaat bereiken, maar tegelijk tijd nodig hebt om te onderzoeken wat de beste weg is voor de verschillende vraagstukken.
• En je hebt kennis nodig, maar wil niet steeds het wiel uitvinden.

Naast een Gemeente-transitieteam, kun je ook een ondernemend transitieteam installeren dat kennis van de energietransitie koppelt aan uitvoerende kwaliteiten, als ware het een projectbureau. Laat dit team ondersteuning bieden aan lokale organisaties die actie willen ondernemen maar geen tijd en/of kennis hebben. Zorg dat dit team kennis heeft, maar ook opbouwt. Dat het vraag, resultaat en innovatiegericht is. Dat het steeds opnieuw kijkt wie de beste mensen voor een experiment, project of traject zijn.

Hoe je de lokale ondersteuning ook organiseert – met wijkteams, energiecoöperaties of commerciële organisaties – drie adviezen.

1. Ten eerste, zorg dat je helder scheidt wat bezoldigd en onbezoldigd werk is.
2. Ten tweede, spreek duidelijke spelregels af over hoe je omgaat met commerciële belangen.
3. Ten derde, blijf experimenteren, leren en innoveren.

Experimenteer, leer wat werkt, bouw kennis op, ga partnerschappen aan, en onderzoek waar opschalen mogelijk is.

5. Start met besparen 

Het is verleidelijk om te beginnen met het grootschalig opwekken van zonne- of windenergie. Of om in één keer het verbruik van een lokale gemeenschap te gaan compenseren. Dat is niet gewenst.Daarbij krijgen windprojecten regelmatig met behoorlijke lokale weerstand te maken. Het creëren van maatschappelijk draagvlak naast een sluitende business case is cruciaal als windenergie een van de beste lokale oplossingen blijkt te zijn. Neem de tijd voor dit proces.   De uitdaging om het huidige verbruik te verminderen door te werken met nieuwe, slimme en efficiënte manieren van besparen, vergemakkelijkt namelijk de volgende stap: je hoeft daarna minder op te wekken.Het gaat om hier om de drie stappen uit de Trias Energetica zoals uitgelegd in Blog 1. De Grote Lijn.

De drie stappen van de Trias Energetica zijn:
1) energie besparen,
2) duurzame energie opwekken, en
3) zo efficiënt mogelijk gebruik maken van fossiele brandstoffen om in je resterende energiebehoefte te voorzien.

Meteen aan de slag met zonneweides en windmolenparken als de beschikbare bestaande publieke en private daken nog niet van zonnepanelen zijn voorzien, is inefficiënt en geldverspilling, om niet te spreken van landschapsvervuiling.

Wie kan wat doen?

NB: Let altijd op doelgroepen die besparingen niet kunnen bekostigen. Werk aan solidariteit. Hierbij kunnen een klimaatfonds, een transitieteam en zelfs de klimaatstoel een rol spelen. Zorg dat iedereen aan het woord komt en alle stemmen gehoord.Een mooie methode die als uitgangspunt heeft het meenemen van alle stemmen, inclusief de minderheidsstem is Deep Democracy. Deep Democracy komt uit Zuid-Afrika en is ontwikkeld in het bedrijfsleven daar omdat er een antwoord nodig was hoe samen te werken na jaren van polarisatie binnen het Apartheid regime.

• Als Gemeente kun je werken aan besparingen binnen het eigen gemeentelijke apparaat (gedrag, gebouwen, mobiliteit etc.). Daarnaast is het interessant om optimaal gebruik te maken van bevoegdheden en wetgeving bij het verstrekken van opdrachten energiebesparende maatregelen: stimuleer deze en waar mogelijk, dwing ze af en maak het standaard beleid.

• Als ondernemer kun je jezelf targets geven om je verbruik jaarlijks met x-procent te verminderen. Dit werkt cumulatief over de jaren heen en betekent dat je stap voor stap naar je doel toe werkt. Doelen stellen maakt innovatief en zet aan tot omdenken en omdoen. Daarnaast kun je op bedrijventerreinen, in bedrijfsverzamelgebouwen en binnen of juist over expertise gebieden heen, gezamenlijk optrekken.

• Als bewoners kun je in je eigen wijk aan de slag en elkaar stimuleren tot het nemen van besparende maatregelen. Ook voor inwoners geldt, werk stap voor stap, stel doelen zoals bespaar jaarlijks x-procent. Elke stap is er eentje en beginnen is belangrijker dan alles in een jaar doen.

• Je kunt overwegen om met elkaar fysieke plekken te creëren waar inwoners en ondernemers kunnen zien wat de mogelijkheden in huis zijn. Zoek inwoners en ondernemers op die al verregaande maatregelen genomen hebben en vraag of zij hun ervaringen willen delen.

6. Vier successen en doe het samen

Een groot deel van de energietransitie zal via lokale en bottom-up acties plaatsvinden. Hoe mooi om dan samen te vieren wat er steeds opnieuw bereikt wordt.

• Vier alle successen, hoe groot of klein ook.
• Geef elkaar alle ruimte.
• Leg elkaar geen centrale aansturing op waar die niet nodig is.
• Geef elkaar alle hulp.
• Vraag elkaar wat je nodig hebt.
• Wissel ervaringen uit.
• Leer van en met elkaar.

Samen weet je meer dan alleen. Samen vieren is leuker dan alleen. Samen werken bereik je meer dan alleen. Samen delen is vermenigvuldigen.

Waar en hoe heb jij lokaal invloed?

Waar houd jij je mee bezig?

Wat werkt wel en wat werkt niet?

Benieuwd naar jouw praktijkervaringen.