Drieluik over de energietransitie

Deel 1 uit een drieluik waarin ik onder andere inga op de grote lijn in de energietransitie, het disruptieve karakter van kantelingen en het belang van transitietaal.

Update 2021: ik review dit drieluik regelmatig en waar nodig maak ik relevante up to date aanpassingen. Ook check ik of nog steeds achter de inhoud sta.

Deel 1. De grote lijn

In deze drie blogs schijf ik over de energietransitie.

Aanleiding is dat ik een Masterclass Versnelling Energietransitie volg bij Drift, een Nederlands toonaangevend onderzoeksinstituut binnen het veld van duurzaamheidstransities.

Naast het coachen van ondernemers die kostwinner zijn en mijn werk in binnen- en buitenland als projectmanager, ben ik intrinsiek gemotiveerd mijn steentje bij te dragen om deze prachtige planeet bewoonbaar te houden.

Hiervoor ben ik o.a. actief bezig mijn huis energieneutraal en gehuurde kantoor afvalvrij te maken. Daarnaast ben ik vier jaar bestuurslid geweest bij EnergiekBaarn, een lokale energiecoöperatie en in 2017 aanjager van het Baarns Klimaat Akkoord. Dit akkoord is op 2 november 2017 getekend door 100+ deelnemers waaronder de Gemeente, alle politieke partijen, ondernemers, instellingen en burgers.

Blogs met een serieuze ondertoon omdat ik van mening ben dat we aan de slag moeten. Ik ben echter ook een optimist en geloof in het aanpassingsvermogen van de mens. Het leuke is, je kunt vandaag al beginnen en elke stap telt mee. Ook de kleintjes.

Ben je geïnteresseerd in cijfers en de grote lijn, lees dan de eerste blog hieronder.

Wil je meteen praktische voorbeelden, lees dan vooral de tweede en derde blog.

1. Deze eerste blog gaat over de grote lijn, het disruptieve karakter van kantelingen, en het belang van transitietaal.
2. De tweede blog gaat over mijn persoonlijke inspanningen thuis en op kantoor.
3. In de derde blog mijmer ik over een lokaal perspectief met een aantal ideeën.

De energietransitie vraagt om mensen, tijd, middelen en transitietaal

Hoogleraar Jan Rotmans opent met deze uitspraak zijn nieuwste boek Omwenteling ~ van mensen, organisaties en samenleving. Hij heeft Drift opgericht en is een van de docenten in de Masterclass.

Dat we aan de slag moeten met de energietransitie en het overall klimaatvraagstuk is helder. Krantenkoppen over de situatie in GroningenGroningen krijgt steeds vaker met relatief zware aardbevingen te maken, de laatste was begin 2018 in Zeerijp met een magnitude van 3,4. De zwaarste vond plaats in Huizinge in 2012 en had een magnitude van 3,6. Bron www.nu.nl geven aan dat de realiteit in Nederland ons aan het inhalen is. We moeten zeer waarschijnlijk versneld aan de slag.

De eerste 200 bedrijven in Nederland zijn door Minister Wiebes verzocht om per 2022 niet langer gas uit Groningen te gebruiken; een immense taak voor productiebedrijven.200 grote bedrijven in Nederland zijn begin 2018 per brief geïnformeerd dat ze op korte termijn moeten gaan stoppen met het gebruik van gas uit Groningen. De brief noemt 2022 als het jaar waarin ze dit bereikt moeten hebben.

Wiebes beschrijft twee opties: verduurzaming van de energievoorziening of het overstappen op een ander soort gas dan het gas uit Groningen.

De transitie waar we voor staan, is een fundamentele en systemische transitie. Hij raakt verschillende domeinen die allemaal tegelijk schuiven: het sociale, culturele, institutionele, economische, technische en ecologische domein.

Mensen is waar het om draait

In juni 2017 schrijft Derk Loorbach dat ‘meer en meer erkent wordt dat fundamentele systemische transities niet automatisch gewenst of zelfs gunstig zijn voor de maatschappij.’ Tevens legt hij uit dat ‘transities niet-lineaire disruptieve verschuivingen zijn’. Op enig moment komt er een einde aan het kunnen ‘optimaliseren van het bestaande systeem’.

Combineer dit met het feit dat mensen niet graag veranderen en het is duidelijk dat het mensenwerk waar in de energietransitie om gaat, geen eenvoudige klus is. Met name omdat uit gedragswetenschappelijk onderzoek blijkt dat mensen niet makkelijk veranderen.

Gedragswetenschapper Ben Tiggelaar schrijft dat dit onder andere te maken heeft met het feit dat ‘iedere verandering een kans op verlies betekent, in ieder geval van oude zekerheden. Uit onderzoek blijkt dat een verlies ons minimaal twee keer zo hard raakt als een vergelijkbare winst.’

Boeiend in dit kader is ook de Tegenlicht documentaire van 10 december 2017. Energiecommissaris Ruud Koornstra gaat hierin in gesprek met ex-medewerkers uit de fossiele industrie, politici en bestuurders van grote bedrijven, met steeds dezelfde vraag:

‘Als het kan, waarom gaan we dan niet sneller?’

Ruud Koornstra

Wat is er voor nodig om de transitie te versnellen?

Ons gedeelde ecosysteem kraakt. De plastic soepVolgens project The Ocean Cleanup zitten er meer dan 5.000.000.000.000 stukjes plastic in onze oceanen. Deze stukjes verzamelen zich op vaste plekken door de oceaanstromen.

Het grootste veld plastic bevindt zich in de Grote Oceaan tussen Hawaii en California in wat de "Garbage Patch" wordt genoemd.

De schattingen over de grootte van het gebied lopen uiteen van 700.000 km², zo groot als Texas, tot mogelijk meer dan 15 miljoen km², zo groot als Rusland. Dit staat gelijk aan 0,41% tot 8,1% van het oppervlak van de Grote Oceaan. in onze oceanen, de smeltende ijskappen, het dicht moeten draaien van de gaskraan in Groningen, waterschaarsteDe Zuid-Afrikaanse stad Kaapstad heeft een waterprobleem. De bijna vier miljoen inwoners van de stad zijn voor hun drinkwater afhankelijk van een aantal stuwmeren.

Ergens rond mei 2018 komt het punt dat het peil van deze meren te laag is. De dag komt naderbij dat er geen druppel water meer uit de kraan komt en inwoners in de rij moeten gaan staan bij de watertappunten die nu geslagen worden. Deze dag wordt Day Zero genoemd.

Naast Kaapstad staan meer steden op de nominatie zoals Mexico City, Sao Paolo, Melbourne, Jakarta en diverse steden in India. Bron: National Geographic in grote delen van deze wereld en meer.

In plaats van geïsoleerde incidenten aan de spreekwoordelijke andere kant van de wereld, hebben we als planeet een tipping point bereikt waarbij ecologische kantelingen ons allemaal gaan raken.

Neem de tijd voor reflectie. Word creatief!

Het klinkt paradoxaal om te moeten versnellen en dan als eerste de boodschap Neem de Tijd mee te geven Toch ben ik het hierin volmondig met Rotmans eens.

In Omwenteling benoemt hij vijf verandersleutels en eentje daarvan is Neem de Tijd.

Binnen organisaties moet je de organisatie structuur, cultuur en dagelijkse praktijk aanpakken; om de cultuur te veranderen ben je al snel vijf tot tien jaar bezig.

Jan Rotmans, Omwenteling

Hoogleraar Henk VolberdaHenk Volberda is professor Strategic Management & Business Policy aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. geeft aan dat ‘75% van het succes van innovatie te danken is aan sociale innovatie, en maar 25% aan technologische innovatie.’ Mensen maken dus het grootste verschil. Laten mensen nou tijd nodig hebben om door ingrijpende transities heen te bewegen.

Rotmans geeft aan dat de klimaat omwenteling zelfs een persoonlijke transformatie van ons vraagt, omdat persoonlijk leiderschap nodig is. Hier hoort tijd voor reflectie bij zodat je nieuwe inspiratie, ideeën en beweegruimte creëert voor jezelf.

In Rotmans’ boek Verandering van Tijdperk, legt hij uit dat ‘een periode van twee generaties een normale periode is voor een transitie’. Zijn stelling is dat we momenteel in een kantelperiode [= transitie] zitten, een periode tussen twee tijdperken in; en die kost dus tijd.

De energietransitie is geen lineair proces, maar een disruptieve transitie

Disruptieve transities hebben als kenmerk dat ze grillig zijn, gepaard gaan met chaos, schokgolven, onvoorspelbaar, spanning met zich meebrengen. Dat ze gaan over het zoeken naar werkbare alternatieve voor bestaande oplossingen, verrassende en onvoorziene wendingen hebben. Dat ze vragen om radicale veranderingen in kleine stappen en een sociale impact hebben. Termen gebruikt door Loorbach.

De transitie vraagt om ‘zoeken, leren, experimenteren, al-doende-leren en al-doende-doen op weg naar een betere toekomst’. Omdat het niet zozeer een technologische als wel een mentale en organisatorische transitie is. Aldus Rotmans.

We weten meer niet dan wel wat de ‘beste’ oplossing is – als we de alternatieven al kennen. Dit leren verduren terwijl de kanteling gaande is, is een uitdaging. We mogen leren om oplossingen te omarmen die nieuw, inventief en out-of-the-box anders zijn.

De transitie is een gedeelde verantwoordelijkheid van overheid, ondernemers, instellingen en burgers. Samenwerking tussen deze partijen is aan verandering onderhevig, maar inmiddels heeft wel iedereen een plek aan de transitietafel. Nu gaat het om te leren samenwerken op nieuwe manieren, verantwoordelijkheden delen en gezamenlijk op te trekken.

Als we het over het disruptieve karakter van transities hebben, denken we vaak dat dit vooral over de veranderingen elders in de wereld gaat, of dat dit op landsniveau opgelost zal worden. Echter, niets is minder waar. De impact van de energietransitie gaat ons lokaal raken én we hebben daar zelf een rol in te spelen. Daar schrijf ik meer over in mijn derde blog.

Middelen: de kost gaat voor de baat uit

De kost gaat voor de baat uit, ook in de energietransitie. Pas wanneer we gaan inzien dat de kosten een investering zijn in een duurzame toekomst en dat de transitie ook geld oplevert, zullen we meters gaan maken.

Te denken dat de energietransitie uitgevoerd kan worden met minimale financiële middelen, is ons hoofd in het zand steken. Anno 2018 kost het volgens ThuisBaas ongeveer € 35.000 om een gemiddeld woonhuis energieneutraal te maken vanaf scratch. In Nederland hebben we ongeveer 7.500.000 miljoen huizen.

De rekensom is snel gemaakt: onafhankelijk worden van fossiele energie kost geld

Dit gaat alleen nog maar over woningen, nog niet over mobiliteit, industrie, landbouw en andere klimaatuitdagingen. Plus, het verduurzamen van woningen wordt al gedaan. De kosten, oplossingen en mogelijkheden zijn bekend. Per jaar wordt het goedkoper door de opgedane ervaringen en de koplopers zijn meestal intrinsiek gemotiveerde individuele bewoners.

Momenteel bungelt Nederland als land onderaan het rijtje van EU-landen, als het gaat om het aandeel hernieuwbare energie op het totaal van de energiebehoefte. We hebben nog een lange weg te gaan, dat is helder.

Hoe krijgen we mijn 80-jarige moeder van het gas af?

Rotmans stelt ons deze vraag tijdens zijn college. Zijn 80-jarige moeder is niet bezig met het verduurzamen van haar woning. Zij heeft geen zin in een verbouwing en gaf hem al eens terug ‘je laat me toch niet in de kou zitten’.

De energietransitie gaat over mensen. De grote uitdaging waar we met elkaar voor staan is de vraag hoe we iedereen mee krijgen. Hoe zorgen we dat iedereen begint? En hoe zorgen we dat we duurzaam veranderen?Je verbruik compenseren, maar niet verlagen is niet duurzaam, want je pakt de oorzaak niet aan.

Je huis isoleren met PUR-schuim is niet duurzaam want met chemisch afval.

Je paar jaar oude HR++ glas vervangen door HR+++ is niet duurzaam, want materiaal en daarmee, grondstoffen vernietiging.

CO2 emissies zijn niet duurzaam want papier is geduldig, maar ook hier wordt daarmee de oorzaak niet geadresseerd.

Kortom, kies voor duurzame oplossingen.

Voor duurzaam veranderen, kun je als richtlijn de Trias Energetica gebruiken, een driestappenstrategie voor duurzaam ontwerpen.De Trias Energetica is een driestappenstrategie om een energiezuinig ontwerp te maken. Deze strategie werd in 1979 ontwikkeld door de studiegroep StadsOntwerp en Milieu (SOM-1) aan de TU Delft onder leiding van Kees Duijvestein en gepubliceerd in het tijdschrift BOUW. In 1996 heeft Erik Lysen vanuit de Nederlandse Onderneming voor Energie en Milieu (Novem, een van de voorlopers van Agentschap NL de drie stappenstrategie internationaal geïntroduceerd. Bron: Wikipedia

De drie stappen van de Trias Energetica

1) energie besparen,

2) duurzame energie opwekken, en

3) zo efficiënt mogelijk gebruik maken van fossiele brandstoffen om in je resterende energiebehoefte te voorzien.

Bijvoorbeeld: leg niet meteen 50, 32 of 16 zonnepanelen op je dak.
Voer eerst energiebesparende maatregelen uit.
Misschien heb je daarna maar 25, 16 of 8 panelen nodig.

Onderzoek toont daarbij aan dat we ons verbruik van fossiele energie drastisch moeten inperken als we de doelstelling van het Parijs Klimaat Akkoord willen halen. Het betekent dat we vanaf nu maar liefst 88% van de steenkool voorraad, 52% van de gasvoorraad en 35% van de olievoorraad gewoon in de grond moeten laten zitten.Lees hier meer over dit fenomeen, dat internationaal ook wel LINGO wordt genoemd: Leave fossil fuels IN the GrOund.

Om de Parijse Klimaat Akkoord doelstellingen te halen, moeten we een groot deel van de huidige voorraden olie, gas en kolen in de grond laten zitten.

Bronnen: www.carbonbrief.org en www.leave-it-in-the-ground.org

Onderzoek de weerstand

Een van de interessante fenomenen bij transities is de weerstand die de verandering oproept bij de gevestigde orde.

Ik heb geen glazen bol, noch magische toverstok. 

Wat ik weet, is dat we allemaal in hetzelfde schuitje zitten, en dat we met elkaar dat schuitje drijvend moeten houden. Wat ik ook zie is dat het niet langer werkt om een strategie top-down te willen opleggen en de energietransitie centraal te willen managen.

Deze transitie vraagt van ons dat we – naast ons energieverbruik – ook ons gedrag, aannames en overtuigingen discussie stellen.

We moeten in dialoog, leren luisteren naar elkaar, en leren omdenken.Omdenken is denken in termen van mogelijkheden en niet van problemen. Het is een manier van denken waarbij je kijkt naar de werkelijkheid zoals die is, en wat je daar mee zou kunnen. Je gebruikt in feite de energie van het probleem voor iets nieuws.

De grondlegger van omdenken is Berthold Gunster, schrijver van onder meer ‘Ja-maar wat als alles lukt’ en ‘Huh?! – de techniek van het omdenken’.
Bron: www.omdenken.nl

Persoonlijk geloof ik dat het belangrijk is om ruimte te bieden aan de beweging van onderop. Vraag intrinsiek gemotiveerde mensen, bedrijven en overheden wat zij nodig hebben om stappen te zetten. Ga als eerste daarmee aan de slag.

Neem vervolgens de tijd om oplossingen voor de grotere uitdagingen zoals gasloos wonen, elektrisch rijden, afvalvrij leven, circulair ondernemen, duurzame landbouw, en meer, uit te vogelen. Ga stapsgewijs aan de slag door te experimenteren en daarna op te schalen.

Gebruik transitietaal

Rotmans pleit voor transitietaal.

Door actief de taal te veranderen waarmee we spreken over de energietransitie, scheppen we ruimte voor inspiratie en nieuwe oplossingen. Het klinkt eentonig, maar ook hier ben ik het met hem eens.

Einstein zei min of meer hetzelfde toen hij zei we cannot solve our problems with the same thinking we used when we created them.

Rotmans is zelf actief betrokken bij de Roadmap Next Economy voor de Metropoolregio Rotterdam Den Haag. Hij schrijft in zijn boeken over frisdenkers en kantelaars. Hij gebruikt termen als een transitiearena, transitiepaden en de installatie van een cockpit in plaats van kernteam of stuurgroep.

Interessant in deze context is de uitspraak van projectdirecteur Hans Beekman over hun Roadmap. Deze sluit aan bij wat transities nodig hebben. Geen blauwdruk, maar doorkijkjes, transitiepaden, handelingsperspectieven en een werkvoorraad van experimenten:

De Roadmap is nadrukkelijk geen blauwdruk voor de toekomst, stelt Beekman. “We weten immers niet hoe de wereld er over 20 jaar uitziet. We hadden 20 jaar geleden ook nooit kunnen bedenken dat we nu met zijn allen werken op tablets en smartphones.

Wel zijn er vijf transitiepaden uitgezet in de Roadmap, lijnen hoe we tot 2030 de problemen willen aanpakken. Dat zijn de paden: digitalisering, energiedelta, circulair, entrepreneurschap en next society. Het is geen voorspelling, maar we kijken vooral hoe het zou kunnen gaan. We kijken hoe onze regio het best kan profiteren van de mondiale trends.

Hoe kunnen we op deze gebieden het best acteren? Het worden geen afrekenbare doelstellingen.” Naast de transitiepaden is er ook een handelingsperspectief opgesteld.

Hans Beekman, projectdirecteur Roadmap NextEconomy Rotterdam

Nieuwe taal nodigt uit tot omdenken en omdoen

Nieuwe taal maakt het makkelijker om onderscheid te maken tussen de oude economie en de nieuwe economie.

Waar de oude economie volgens Rotmans werkt met fossiele energie, top-down en centraal wordt aangestuurd volgens vastomlijnde plannen en wetgeving, gaat de nieuwe economie over duurzame energie, bottom-up, decentraal aansturen, en horizontaal samenwerken.

Gaat iedereen mee doen? 

Ja, nee en ja.

Ja, de koplopers zijn al bezig.

Nee, niet iedereen zal meteen meedoen.

Ja, iedereen zal uiteindelijk mee moeten doen.

Na afloop van het college van Rotmans vroeg ik hem hoe hij zijn moeder mee heeft gekregen in de energietransitie. Klimaat-, CO2 en financiële doelstellingen zeggen haar namelijk niet zoveel.

Zij werd wél geraakt door de realisatie dat zij een bijdrage kan leveren aan het milieu waar haar kleinkinderen in zullen wonen. Heel dicht bij huis: haar eigen familie.

De volgende generatie

Dit sluit mooi aan bij waar ik voor pleit als het gaat om ondernemen van binnenuit: maak verbinding met je hart. Je hart weet wat klopt, het weet wat voor jou en jouw onderneming goed is, en in dit geval weet het ook wat goed is voor jouw dierbaren en daarmee onze gemeenschappelijke wereld.

Als jij naar de Natuur luistert, wat zegt die dan?
Wat is jouw antwoord op de vraag hoe we onze planeet leefbaar houden?

Dit was deel 1 van een serie blogs over de energietransitie: de grote lijn.

Deel 2 gaat zoals eerder gezegd over mijn persoonlijke inspanning.

En Deel 3 biedt een doorkijkje naar een lokaal perspectief.

En laat weten wat jij doet. Werk je vanuit huis of kantoor? Ben je ZZP’er of MKB’er met een team en daarmee weer andere uitdagingen? Ik ben benieuwd wat jij vindt, tegenkomt en doet.

PS. Infographics om je op weg te helpen

Voor de lokale ondernemers heb ik een infographics laten ontwikkelen i.s.m. zakelijk illustrator Hilde Kokshoorn.